Φλώρα Μπακοπούλου, MD, IFEPAG, PhD
Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Παιδιατρικής – Εφηβικής Ιατρικής
Επιστημονική Υπεύθυνη Ειδικού Κέντρου Εφηβικής Ιατρικής, Έδρα UNESCO Εφηβικής Υγείας και Ιατρικής, Α΄ Παιδιατρική Κλινική, Ιατρική Σχολή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Νοσοκομείο Παίδων «Η Αγία Σοφία»
email: fbacopoulou@med.uoa.gr ; bacopouf@hotmail.com

Τα τελευταία χρόνια τα περισσότερα κορίτσια έχουν μια φυσιολογική ζωή μετά από καρκίνο.
Σε ορισμένες περιπτώσεις ο καρκίνος μπορεί να προκαλέσει διαταραχές στο αναπαραγωγικό σύστημα που μπορεί να οφείλονται σε:

Αυτός ο οδηγός δημιουργήθηκε για να απαντήσει ερωτήσεις σχετικά με τις ορμόνες και τις ωοθήκες, την πρώιμη ωοθηκική ανεπάρκεια, τη γονιμότητα και τις σεξουαλικές σχέσεις μετά τον καρκίνο σε κορίτσια.

Ποια είναι η «φυσιολογική» λειτουργία των ωοθηκών;
Οι ωοθήκες είναι μέρος του αναπαραγωγικού συστήματος και η φυσιολογική τους λειτουργία είναι να απελευθερώνουν ωάρια και να παράγουν ορμόνες. Οι ορμόνες είναι χημικοί αγγελιοφόροι στο σώμα που χρειάζονται για υγιή ανάπτυξη στα κορίτσια. Η οιστραδιόλη και η προγεστερόνη είναι δύο σημαντικές ορμόνες που απελευθερώνονται από τις ωοθήκες. Είναι οι ορμόνες που είναι υπεύθυνες για τα υγιή οστά, την ανάπτυξη των μαστών και την τακτική έμμηνο ρύση.

Ποια είναι η «φυσιολογική» έμμηνος ρύση;
Η έμμηνος ρύση, ή περίοδος συμβαίνει περίπου μία φορά κάθε μήνα στις περισσότερες έφηβες. Ένας τυπικός εμμηνορρυσιακός κύκλος διαρκεί περίπου 32 ημέρες. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να μεσολαβούν περίπου 32 ημέρες από την πρώτη ημέρα της περιόδου έως την πρώτη ημέρα της επόμενης περιόδου. Οι 32 ημέρες είναι ένα μέσο διάστημα, αλλά οποιοδήποτε διάστημα μεταξύ 21 και 45 ημερών είναι φυσιολογικό. Η περίοδος διαρκεί συνήθως 2-7 ημέρες. Κατά τον πρώτο χρόνο της εμμήνου ρύσεως είναι συνηθισμένο η περίοδος να είναι ακανόνιστη. Το άγχος, η έντονη σωματική δραστηριότητα, η μη σωστή διατροφή, η εγκυμοσύνη και οι θεραπείες για τον καρκίνο μπορούν να διαταράξουν την περίοδο.

Θα λειτουργήσουν οι ωοθήκες μετά τη χημειοθεραπεία;
Τόσο ο τύπος όσο και η ποσότητα της χημειοθεραπείας μπορούν να επηρεάσουν το πόσο καλά θα λειτουργήσουν οι ωοθήκες. Πολλοί τύποι χημειοθεραπείας δεν έχουν καμία επίδραση στις ωοθήκες.
Κατά τη διάρκεια της χημειοθεραπείας και για έναν χρόνο μετά τη λήξη της χημειοθεραπείας είναι πιθανό οι ωοθήκες να σταματήσουν προσωρινά να λειτουργούν και στη συνέχεια να λειτουργήσουν ξανά.
Ορισμένοι τύποι χημειοθεραπείας μπορεί επίσης να προκαλέσουν νωρίς εμμηνόπαυση και οριστική διακοπή της περιόδου. Αυτό σημαίνει ότι, αντί η εμμηνόπαυση να συμβεί περίπου στην ηλικία των 52 ετών, είναι πιθανό να ξεκινήσει νωρίς (πρώιμη ωοθηκική ανεπάρκεια) στις δεκαετίες των 20, 30 ή 40 ετών.

Θα λειτουργήσουν οι ωοθήκες μετά την ακτινοβολία;
Αυτό εξαρτάται από το ποιο μέρος του σώματος υποβλήθηκε σε ακτινοβολία και από τη δόση της ακτινοβολίας που χορηγήθηκε. Η ακτινοβολία που εφαρμόστηκε σε μέρη του σώματος εκτός της πυέλου (του κάτω μέρους της κοιλιάς, κάτω από τον ομφαλό), είναι απίθανο να έχει επηρεάσει σοβαρά τις ωοθήκες. Εάν οι ωοθήκες εκτέθηκαν σε ακτινοβολία για τη θεραπεία του καρκίνου, μπορεί να έχουν υποστεί βλάβη.

Πώς καταλαβαίνουμε αν η χημειοθεραπεία ή η ακτινοβολία επηρέασαν τις ωοθήκες;
Ο ιατρός μπορεί να διαπιστώσει εάν οι ωοθήκες επηρεάστηκαν από τη θεραπεία του καρκίνου. Γενικά, εάν η χημειοθεραπεία ή/και η ακτινοβολία επηρέασαν σοβαρά τις ωοθήκες, οι ωοθήκες θα σταματήσουν να παράγουν ορμόνες και ωάρια και δεν θα εμφανίζεται έμμηνος ρύση. Μπορεί να χρειαστεί έως και ένα έτος μετά τις θεραπείες του καρκίνου για να διευκρινιστεί εάν οι ωοθήκες έχουν ανακάμψει κάπως από τη θεραπεία και εάν η περίοδος θα επανέλθει.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι ωοθήκες μπορεί να συνεχίσουν να λειτουργούν εν μέρει. Μερικές νεαρές γυναίκες μπορεί να έχουν περιστασιακά ωορρηξία και να έχουν ελαφριές ή αραιές περιόδους επειδή οι ωοθήκες τους απελευθερώνουν μικρές ποσότητες ορμονών και λίγα ωάρια. Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι πιθανό να συμβεί και πρόωρη εμμηνόπαυση (πρώιμη ωοθηκική ανεπάρκεια).

Τι είναι η πρώιμη ωοθηκική ανεπάρκεια και ποια είναι τα συμπτώματα;
Εάν συμβεί πρώιμη ωοθηκική ανεπάρκεια, οι ωοθήκες δεν μπορούν πλέον να απελευθερώσουν ορμόνες ή ωάρια και δεν θα έρθει περίοδος.

Τα συμπτώματα της πρώιμης ωοθηκικής ανεπάρκειας μπορεί να περιλαμβάνουν:

  • Έλλειψη ανάπτυξης χαρακτηριστικών της ήβης
  • Αμηνόρροια (απουσία εμμήνου ρύσεως)
  • Μείωση του μεγέθους του στήθους
  • Εξάψεις
  • Ξηρότητα κόλπου
  • Αλλαγές διάθεσης
  • Μειωμένο ενδιαφέρον για το σεξ
  • Αϋπνία

Τα δύο συχνότερα συμπτώματα που αναφέρουν οι έφηβες με πρώιμη ωοθηκική ανεπάρκεια είναι η έλλειψη ανάπτυξης του μαστού και/ή η έλλειψη εμμήνου ρύσεως.
Ο ιατρός θα πρέπει να αποκλείσει άλλες ιατρικές καταστάσεις που μπορούν να προκαλέσουν ίδια ή παρόμοια συμπτώματα με την πρώιμη ωοθηκική ανεπάρκεια.

Πως γίνεται η διάγνωση της πρώιμης ωοθηκικής ανεπάρκειας ;
Η διάγνωση γίνεται με μια απλή εξέταση αίματος για να μετρηθούν οι ορμόνες FSH (ωοθυλακιοτρόπος) και οιστραδιόλη. Μερικές φορές είναι απαραίτητο να επαναληφθεί η εξέταση αίματος για να υπολογιστεί η μέση τιμή των ορμονών αυτών. Υψηλές τιμές FSH και χαμηλές τιμές οιστραδιόλης σε μια εξέταση αίματος συνήθως σημαίνουν τουλάχιστον μερική ωοθηκική ανεπάρκεια. Μια άλλη εξέταση αίματος που ονομάζεται AMH (αντιμυλλέριος ορμόνη) γίνεται συχνά για να εκτιμηθεί το μέγεθος του αποθέματος ωαρίων των ωοθηκών.

Γιατί είναι τόσο σημαντικές οι ορμόνες FSH και Οιστραδιόλη ;
Στις έφηβες με έμμηνο ρύση, η υπόφυση στον εγκέφαλο μπορεί να αντιληφθεί εάν οι ωοθήκες παράγουν τις σωστές ποσότητες οιστραδιόλης. Εάν μια έφηβη δεν έχει περίοδο και δεν παράγεται οιστραδιόλη, η υπόφυση στον εγκέφαλο θα απελευθερώσει μια ορμόνη που ονομάζεται ωοθυλακιοτρόπος ορμόνη (FSH). Αυτή η ορμόνη στέλνει σήμα στις ωοθήκες να αρχίσουν να παράγουν οιστραδιόλη.
Οι ωοθήκες θα πρέπει να ανταποκριθούν σε αυτό το σήμα και να αρχίσουν να παράγουν οιστραδιόλη. Όταν παράγεται οιστραδιόλη, η υπόφυση σταματά να απελευθερώνει FSH και η τιμή της FSH στο αίμα μειώνεται. Ωστόσο, εάν έχει επέλθει πρώιμη ωοθηκική ανεπάρκεια, οι ωοθήκες δεν παράγουν οιστραδιόλη, με αποτέλεσμα η ποσότητα της FSH στο αίμα να παραμένει πολύ υψηλή.

Είναι μόνιμη η πρώιμη ωοθηκική ανεπάρκεια ;
Η πρώιμη ωοθηκική ανεπάρκεια μπορεί να είναι απρόβλεπτη. Μετά τη θεραπεία για τον καρκίνο, μπορεί να επανέλθουν ή να μην επανέλθουν τακτικοί εμμηνορρυσιακοί κύκλοι και η λειτουργία των ωοθηκών. Είναι πιθανό να εμφανιστεί πρώιμη ωοθηκική ανεπάρκεια μετά τη θεραπεία του καρκίνου, αλλά αργότερα οι ωοθήκες να επιστρέψουν στην παραγωγή ορμονών και πιθανώς ωαρίων. Δυστυχώς, επί του παρόντος δεν υπάρχει διαθέσιμη εξέταση που να δείχνει εάν η πρώιμη ωοθηκική ανεπάρκεια θα είναι μόνιμη.

Πώς αντιμετωπίζεται η πρώιμη ωοθηκική ανεπάρκεια ;
Δεν υπάρχει θεραπεία για την πρώιμη ωοθηκική ανεπάρκεια. Ωστόσο, είναι σημαντικό να αντικατασταθούν οι ορμόνες που το σώμα δεν παράγει πλέον. Αυτός ο τύπος θεραπείας ονομάζεται θεραπεία ορμονικής υποκατάστασης. Οι ορμόνες που πρέπει να αντικατασταθούν είναι η οιστραδιόλη, η προγεστερόνη ή και οι δύο. Οι ορμόνες αυτές είναι απαραίτητες για την ανάπτυξη των μαστών, την έμμηνο ρύση και τα υγιή οστά.

Πως λαμβάνεται η θεραπεία ορμονικής υποκατάστασης ;
Υπάρχουν διάφοροι τύποι θεραπείας ορμονικής υποκατάστασης. Η θεραπεία ορμονικής υποκατάστασης διατίθεται ως χάπι, διαδερμικό αυτοκόλλητο (patch), κολπική κρέμα ή δισκίο, κολπικός ορμονικός δακτύλιος. Τα χάπια είναι συνήθως ο ευκολότερος τύπος θεραπείας ορμονικής υποκατάστασης για τις νεαρές γυναίκες. Ο ιατρός μπορεί να συστήσει το ορμονικό αυτοκόλλητο (που περιέχει οιστραδιόλη) που εφαρμόζεται στο δέρμα μία ή δύο φορές την εβδομάδα, επειδή τα επίπεδα των ορμονών είναι παρόμοια με τις ορμόνες που παράγονται από τις ωοθήκες. Ο κολπικός ορμονικός δακτύλιος αποτελεί μια εναλλακτική επιλογή. Τα αντισυλληπτικά χάπια μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν ως θεραπεία ορμονικής υποκατάστασης επειδή περιέχουν οιστρογόνα και προγεσταγόνα.

Αν και η θεραπεία ορμονικής υποκατάστασης μπορεί να βοηθήσει στην αντικατάσταση των ορμονών που δεν παράγονται πλέον από τις ωοθήκες, δεν υπάρχει τρόπος αντικατάστασης των ωαρίων εάν δεν υπάρχουν πλέον λόγω θεραπείας για τον καρκίνο.

Ποια είναι τα αποτελέσματα της θεραπείας ορμονικής υποκατάστασης ;
Οι μαστοί μπορεί να αυξηθούν σε μέγεθος εάν δεν έχει ολοκληρωθεί η ανάπτυξή τους. Μπορεί να αρχίσει η έμμηνος ρύση εάν η μήτρα είναι υγιής. Μπορεί να εμφανιστούν προεμμηνορρυσιακό σύνδρομο, πόνοι περιόδου, ακανόνιστες εμμηνορρυσίες ή εναλλαγές της διάθεσης, όπως θα συνέβαινε εάν το σώμα παρήγαγε μόνο του προγεστερόνη και οιστρογόνα.
Εάν εμφανιστούν οποιεσδήποτε παρενέργειες από τη θεραπεία ορμονικής υποκατάστασης, όπως ευαισθησία στους μαστούς, πονοκέφαλοι, εναλλαγές της διάθεσης κ.λ.π., είναι σημαντικό να αναφερθούν στον ιατρό, ώστε να επιλεχθεί ο καταλληλότερος από τους πολλούς διαφορετικούς τύπους θεραπείας ορμονικής υποκατάστασης.

Είναι φυσιολογική η σεξουαλική ζωή μετά τον καρκίνο ;
Η πιο πιθανή απάντηση είναι ναι. Μερικά κορίτσια ανησυχούν ότι ο σύντροφός τους θα τα βρει λιγότερο ελκυστικά αν μάθει για τον καρκίνο τους ή ότι τα νέα θα τον «τρομάξουν». Η θεραπεία για τον καρκίνο μπορεί να έχει αφήσει ουλές από εγχειρήσεις, απώλεια μαλλιών, απώλεια σωματικού βάρους ή άλλες σωματικές αλλαγές. Συχνά υπάρχει φόβος και άγχος για την έκθεση του σώματος στον σύντροφο, όμως ο σύντροφος δεν μπορεί να καταλάβει από τη σωματική επαφή για τον καρκίνο. Η συζήτηση με έναν σύντροφο σχετικά με τον καρκίνο είναι μια πολύ προσωπική απόφαση.

Υπάρχουν σωματικά προβλήματα με τη σεξουαλική επαφή ;
Μπορεί να υπάρξουν σεξουαλικά προβλήματα λόγω της θεραπείας για τον καρκίνο. Η χειρουργική επέμβαση που έχει αλλάξει το μέγεθος ή το σχήμα του κόλπου μπορεί να προκαλέσει δυσκολία στη σεξουαλική επαφή. Η πρώιμη ωοθηκική ανεπάρκεια μπορεί να προκαλέσει κολπική ξηρότητα και λιγότερο ενδιαφέρον για το σεξ λόγω των χαμηλών επιπέδων ορμονών. Η ξηρότητα του κόλπου μπορεί να προκαλέσει πόνο κατά τη σεξουαλική επαφή, αλλά τα κολπικά λιπαντικά συχνά βοηθούν σε αυτό το πρόβλημα. Με τη θεραπεία ορμονικής υποκατάστασης είναι πιθανό τα περισσότερα από αυτά τα συμπτώματα να υποχωρήσουν εντελώς.