Δρ. Χριστίνα Ν. Κατσαγώνη Κλινική Διαιτολόγος-Διατροφολόγος,  Γ.Ν. Παίδων «Η Αγία Σοφία»

 

Όπως πλέον γνωρίζουμε, πάνω από το 80% των παιδιών με καρκίνο που υποβάλλονται σε θεραπεία καταφέρνουν να επιβιώσουν για τουλάχιστον 5 χρόνια, λόγω κυρίως των νέων θεραπειών που εφαρμόζονται στα παιδιά και τους εφήβους. Παρά τα ενθαρρυντικά αυτά αποτελέσματα, έως και το 62% των επιβιωσάντων παιδιών και εφήβων από καρκίνο εμφανίζουν τουλάχιστον μια χρόνια πάθηση, όπως παχυσαρκία, μεταβολικό σύνδρομο, καρδιαγγειακά νοσήματα και οστεοπόρωση. Για παράδειγμα, το μέσο εκατοστημόριο του Δείκτη Μάζας Σώματος (ΔΜΣ), που χρησιμοποιείται για την αξιολόγηση της παχυσαρκίας των επιβιωσάντων από οξεία λεμφοβλαστική λευχαιμία (ΟΛΛ) είναι περίπου 80%, ποσοστό σημαντικά υψηλότερο από τον γενικό παιδιατρικό πληθυσμό. Επιπλέον, 1 στους 2 επιβιώσαντες έχει αυξημένο σωματικό λίπος και χαμηλή μυϊκή μάζα, παρουσιάζοντας παράλληλα χαμηλή μυϊκή δύναμη (σαρκοπενία). Τα χαρακτηριστικά αυτά έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην ποιότητα της ζωής τους.

Η παρουσία παχυσαρκίας και μεταβολικού συνδρόμου αυξάνει τον ήδη υπάρχοντα κίνδυνο για καρδιαγγειακή νόσο που έχουν τα παιδιά με κακοήθεια, λόγω των πιθανών καρδιοτοξικών επιδράσεων της χημειοθεραπείας ή της ακτινοθεραπείας. Ενώ λοιπόν, η παρουσία χρόνιων παθήσεων μπορεί να αποδοθεί σε μεγάλο βαθμό στις ανεπιθύμητες επιδράσεις της ίδιας της θεραπείας, ο ρόλος των διατροφικών συνηθειών φαίνεται να συμβάλλει σημαντικά στην ανάπτυξη και ταχύτερη εξέλιξη αυτών των καταστάσεων.

Οι ανεπιθύμητες επιδράσεις της θεραπείας εμφανίζονται κατά τη διάρκεια ή αμέσως μετά τη θεραπεία και συνήθως υποχωρούν λίγο αργότερα. Ωστόσο, ορισμένα προβλήματα μπορεί να μην υποχωρήσουν ή να εμφανιστούν μήνες ή χρόνια μετά τη θεραπεία, επηρεάζοντας συνολικά την κατάσταση της υγείας των παιδιών. Γι’ αυτό και η προσεκτική παρακολούθηση μετά τη θεραπεία για καρκίνο στην παιδική ηλικία βοηθά την ιατρική ομάδα να ανιχνεύσει και να αντιμετωπίσει τέτοια προβλήματα όσο το δυνατόν νωρίτερα.

Αξίζει όμως να τονισθεί ότι, οι ανεπιθύμητες επιδράσεις της θεραπείας εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες, συμπεριλαμβανομένου του τύπου καρκίνου που είχε το παιδί, τον τύπο θεραπείας, την ποσότητα της χημειοθεραπείας ή το σημείο που πραγματοποιήθηκε η ακτινοβολία. Μερικά παιδιά με καρκίνο λαμβάνουν κορτικοστεροειδή, όπως πρεδνιζόνη ή δεξαμεθαζόνη, ως μέρος της θεραπείας τους. Τα κορτικοστεροειδή μπορεί να οδηγήσουν στην αύξηση του σωματικού βάρος, την κατακράτηση υγρών στο πρόσωπο και την κοιλιά, αλλά και στη μείωση της μυϊκής μάζας, καθώς φαίνεται ότι επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο ο οργανισμός χρησιμοποιεί τα θρεπτικά συστατικά από το φαγητό. Επιπλέον, τα κορτικοστεροειδή ή/και η ορμονική θεραπεία μπορεί να προκαλέσουν λέπτυνση των οστών, μια κατάσταση που ονομάζεται οστεοπόρωση ή πόνο στις αρθρώσεις.

Επίσης, ορισμένες ορμόνες που ρυθμίζουν την όρεξη, όπως η γκρελίνη και η λεπτίνη, επηρεάζονται από το είδος της αντινεοπλασματικής θεραπείας. Οι δύο αυτές ορμόνες σχετίζονται με τη ρύθμιση της πρόσληψης τροφής και κατά συνέπεια με τον έλεγχο του σωματικού βάρους. Επομένως, μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση παχυσαρκίας και μεταβολικού συνδρόμου σε υγιή παιδιά και ενήλικες. Αυξημένα επίπεδα γκρελίνης και μειωμένα επίπεδα λεπτίνης έχουν αναφερθεί σε παιδιά με καρκίνο, καθώς διάφοροι χημειοθεραπευτικοί παράγοντες, μακροπρόθεσμα, μπορούν να οδηγήσουν σε αλλαγές στην έκκριση λεπτίνης και γκρελίνης.

Υψηλές δόσεις κοιλιακής ακτινοβολίας μπορεί να διαταράξουν την έκκριση ορμονών που παράγονται στο γαστρεντερικό σύστημα, προκαλώντας αλλαγές στην όρεξη, τις προτιμήσεις γεύσης και την επιθυμία για φαγητό. Η ακτινοβολία στην κοιλιά έχει συσχετιστεί με αυξημένο κίνδυνο αντίστασης στην ινσουλίνη σε επιβιώσαντες από καρκίνο στην παιδική ηλικία, μια κατάσταση που μπορεί να προκαλέσει επακόλουθες αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο ο οργανισμός χρησιμοποιεί την ενέργεια από το φαγητό. Επιπλέον, η κοιλιακή ακτινοβολία έχει συνδεθεί με χρόνια εντερίτιδα, προκαλώντας συμπτώματα όπως πόνο, φούσκωμα, ναυτία και διάρροια, δυσκολεύοντας έτσι την απορρόφηση θρεπτικών συστατικών. Ο τραυματισμός στο έντερο που προκαλείται από την ακτινοβολία μπορεί να διαταράξει τη σύνθεση των μικροβίων που υπάρχουν στο έντερο ή την ακεραιότητα του εντερικού φραγμού, επιτρέποντας την είσοδο στον οργανισμό τοξικών παραγόντων, γεγονός που αυξάνει τη φλεγμονή. Όλες αυτές οι αλλαγές φαίνεται να εμποδίζουν τα παιδιά και τους εφήβους επιβιώσαντες από καρκίνο να ακολουθήσουν μια υγιεινή διατροφή μετά την ολοκλήρωση της θεραπείας.

Είναι γεγονός ότι τα παιδιά και οι έφηβοι επιβιώσαντες από καρκίνο έχουν χαμηλή συμμόρφωση στις τρέχουσες διατροφικές συστάσεις που προτείνονται για τον γενικό παιδιατρικό πληθυσμό, με  συνέπεια η ποιότητα της δατροφής τους να είναι χαμηλή. Οι επιβιώσαντες σε σχέση με το γενικό πληθυσμό παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαμηλή κατανάλωση σε φρούτα, πράσινα λαχανικά και όσπρια και ως εκ τούτου χαμηλή πρόσληψη φυτικών ινών, βιταμίνης D και ασβεστίου, ενώ η πρόσληψη κορεσμένου λίπους και αλατιού είναι υψηλή.

Διατροφικές οδηγίες για τους επιβιώσαντες από καρκίνο έχουν αναπτυχθεί από διάφορες επιστημονικές εταιρείες, όπως η Αμερικανική Εταιρεία Καρκίνου, το Αμερικανικό Ινστιτούτο Έρευνας του Καρκίνου και ο Παγκόσμιος Οργανισμός μελέτης του Καρκίνου, οι οποίες όμως δεν αφορούν τα παιδιά και τους εφήβους. Στις διατροφικές οδηγίες που έχουν δημοσιευτεί από την Αμερικανική Ογκολογική Ομάδα παιδιών, εφήβων και νεαρών ενηλίκων επιβιωσάντων από καρκίνο επισημαίνεται η ενθάρρυνση των παιδιών και των εφήβων να ακολουθούν ένα υγιεινό διατροφικό πρότυπο, χωρίς όμως να προσφέρονται περαιτέρω λεπτομέρειες.

Ωστόσο, ο Εθνικός Διατροφικός Οδηγός για βρέφη, παιδιά και εφήβους που δημοσιεύτηκε το 2014 προσφέρει αναλυτικές οδηγίες για την εφαρμογή ενός υγιεινού τρόπου ζωής. Συνοπτικά, συστήνεται η κατανάλωση τροφίμων ως εξής:

  • Γάλα, γιαούρτι ή τυρί καθημερινά.
  • Ποικιλία φρούτων και λαχανικά καθημερινά.
  • Ποικιλία δημητριακών καθημερινά με έμφαση στα ολικής άλεσης τρόφιμα.
  • Κόκκινο (μοσχάρι, χοιρινό, αρνί, κατσίκι) ή/και λευκό άπαχο κρέας (κοτόπουλο, γαλοπούλα, κουνέλι) 2-3 φορές την εβδομάδα και αποφυγή επεξεργασμένου κρέατος (ζαμπόν, λουκάνικα κ.α.).
  • Ψάρια και θαλασσινά 2-3 φορές την εβδομάδα με τουλάχιστον 1 φορά την εβδομάδα κατανάλωση λιπαρού ψαριού (π.χ. τσιπούρα, σαρδέλα κ.α.).
  • Όσπρια, τουλάχιστον 1 φορά την εβδομάδα.
  • 4-7 αυγά την εβδομάδα.
  • Ελαιόλαδο ως πρώτη επιλογή και αποφυγή άλλων πηγών λίπους (π.χ. βούτυρο).
  • Περιορισμός της κατανάλωσης ζάχαρης, αλατιού και προϊόντων που τα περιέχουν.

Σωματική δραστηριότητα καθημερινά.

Οι νεαροί ενήλικες μπορούν να βασιστούν στην πυραμίδα της Μεσογειακής διατροφής, στην οποία εκτός από οδηγίες για τη δίαιτα δίνεται έμφαση και σε άλλες πτυχές του τρόπου ζωής, όπως η επαρκής ανάπαυση, η συντροφικότητα, οι μαγειρικές δραστηριότητες με φίλους ή με την οικογένεια, η τακτική σωματική δραστηριότητα, ενώ τονίζεται η σημασία της βιοποικιλότητας και της εποχικότητας των τροφίμων, καθώς και τα παραδοσιακά, τοπικά και φιλικά προς το περιβάλλον τρόφιμα.

Παρά την ενθάρρυνση των παιδιών για την υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής, είναι σημαντικό να γίνει κατανοητό ότι κάθε παιδί που καταφέρνει να επιβιώσει από τον καρκίνο μπορεί να παρουσιάσει ιδιαιτερότητες και να απαιτεί εξατομικευμένη διατροφική προσέγγιση. Για παράδειγμα, η θεραπευτική ομάδα θα συστήσει αύξηση της πρόσληψης πρωτεϊνών (κρέας, ψάρι, αυγό, γαλακτοκομικά, όσπρια) σε περίπτωση σαρκοπενίας, περιορισμό της πρόσληψης του λίπους και της ζάχαρης σε περίπτωση που έχει επηρεαστεί το προφίλ των λιπιδίων του αίματος, περιορισμό της πρόσληψης σακχάρων (ζάχαρη, μαρμελάδα, μέλι) και αύξηση της πρόσληψης φυτικών ινών σε περίπτωση μεταβολικού συνδρόμου.

Τέλος, είναι κατανοητό ότι κάθε αλλαγή που αφορά τις διατροφικές συνήθειες στους επιβιώσαντες, μπορεί να είναι δύσκολο να εφαρμοστεί, επομένως θα πρέπει να γίνεται σταδιακά με γνώμονα τις ανάγκες και τις δυνατότητες του κάθε παιδιού και της οικογένειάς του.